hal

1.

is. <ər.>

1. Hər hansı bir səbəbdən, şəraitdən doğan vəziyyət, keyfiyyət. Xəstənin halı yaxşıdır. – Hicrin edibdi könlümü bərbad, ağlaram; Çoxlar tutar bu halıma irad, ağlaram. Natəvan. <Ceyranın> keçmiş halı ilə indiki halını müqayisə edirdim. S. H.. Belə halda – belə vəziyyətdə. Belə hallarda düşüncə və kədəri dostlara danışmaq və onların sərəncamında olan imkanlardan istifadə etmək lazımdır. M. S. O.. Bu hal – bu vəziyyət. <Zeynal:> Öz həyatını müəyyən bir şəklə salmalı idi. Bu hal beləcə davam edə bilməyəcəkdi. S. H.. Ayıq ol, böylə davam etsə bu hal; Millətə qorxuludur istiqbal. A. Ş.. // İnsanın cismani vəziyyəti, yaxud əhvalı, əhval-ruhiyyəsi. Məstlik halı. Yuxulu halda. – <Mehriban> xüsusilə çocuğu doğduqda olduqca ağır və böhranlı hallar keçirmişdir. S. H..

2. Güc, qüvvət, taqət. <Rəsul:> Anacan, dayanmağa halım yoxdur, gərək mən gedəm. «Aşıq Qərib». Hal qalmamaq – gücdən düşmək, taqətdən düşmək, üzülmək. Ağlamaqdan qalmamışdı məndə hal. H. C..

3. fiz. Maddəni təşkil edən hissəciklərin yerləşməsinin, qarşılıqlı əlaqəsinin və hə- rəkətinin xarakteri. Maddənin yeni keyfiyyət halına keçməsi. – . . Cəmi heyvanat bir dərəcə donmaq halına çatanda yarıdiri olurlar, yarıölü olurlar. . C. M..

4. Vaxt, an, ləhzə. Bu halda – bu anda, bu vaxt. Bu halda yoldaşım içəri girdi. – Bu halda qapı döyüldü. E. Sultanov. Bu halda bayır qapıdan Sultan bəy daxil olur. Ü. H.. O halda – onda, o zaman. O halda bizdən kömək gözləmə. O halda mən gəlməyəcəyəm.

5. qram. İsmin başqa cümlə üzvlərinə münasibətini bildirən və hallanma formalarında ifadə olunan qrammatik kateqoriya. Azərbaycan dilində ismin altı halı vardır. Adlıq hal.

◊ Hal aparmaq – özündən getmək, huşunu itirmək, ürəyi keçmək. Hal əhli – kef çəkməyi, vaxtını kefdə keçirməyi sevən adam haqqında. Seyyid, yürü, məlum ki, hal əhli deyilsən; Dün şəb səni mən mədrəsədə qal ilə gördüm. S. Ə. Ş.. Hal tutmaq – bax hal-əhval tutmaq. Atamız doyunca xoşlandı bizdən; Sonra da hal tutdu hər birimizdən. S. V.. Hala gəlmək – özünə gəlmək, gücü, qüvvəti, taqəti özünə qayıtmaq, dirçəlmək. . . Hərəmiz bir istəkan çay içəndən sonra bir qədər hala gəldik. C. M.. <Piri baba:> Qoy gəzsin, yesin, içsin, hala gəlsin. S. S. A.. Haldan çıxar(t)maq – normal halından çıxarmaq, hirsləndirmək. Kətxuda çox qorxaq adamdı. Uryadnikin vurulmağı onu büsbütün haldan çıxartmışdı. M. Hüs.. Haldan çıxmaq – hirslənmək, özündən çıxmaq. <Mahmud:> Sən olasan ölənlərinin goru, məni bu hirsimin tutmuş vaxtında haldan çıxartma! Ə. H.. Haldan düşmək – üzülmək, çox yorulmaq, əldən düşmək. <Böyük oğul:> Kişi gözləməkdən lap haldan düşdü. Qant.. <Musa> . . qızıl mədəninə yetişərkən haldan düşdü. S. Vəliyev. Haldan-hala düşmək – halı pozulmaq, halı qarışmaq. O, oxuduqca ingilisin siması haldan-hala düşür və acığından dilini, dodağını çeynəyirdi. Qant.. Haldan salmaq (etmək) – üzmək, çox yormaq, əldən salmaq. Qılınc kimi kəsən külək keşikçiləri haldan salmışdı. S. Vəliyev. Halı dönmək (dəyişmək) – bax halı pozulmaq. Ancaq bilmədim ki, bu necə işdi; Əllərim titrədi, halım dəyişdi. M. R.. Halı qarışmaq (dəyişmək) – normal halından çıxmaq, qanı qaralmaq, pozulmaq. Tapdılar orada qırıq qandalı; Qubernator ağanın qarışdı halı. H. K. S.. Halı pozulmaq – 1) bax halı qarışmaq; 2) halı daha da pisləşmək, ağırlaşmaq. Xəstənin halı pozuldu. – Aslanın halı elə pozulmuşdu ki, bıçaq vursaydın qanı çıxmazdı. S. Vəliyev. Halına ağlamaq – 1) bax halına qalmaq. Camaatın halına ağlayan, onun dərdinə dərman axtaranların nəsli kəsilir, izi itirilirdi. H. Sarabski; 2) bax halına yanmaq (acımaq). <Mühəndis:> Eh, başıma gələnləri bilsən, halıma ağlarsan. S. Rüst.. Halına qalmaq (ağlamaq) – qeydinə qalmaq, qayğısını çəkmək, qayğısına qalmaq, halını düşünmək. Ər dərdqəmin çəkmə, sən öz halına ağla; Canı bəcəhənnəm! M. Ə. S.. Kosa, yanında dayandığı xəstənin halına qalır və onunla birlikdə tərpənirdi. S. R.. Halına təfavüt etməmək – halına heç bir təsiri olmamaq, halında heç bir dəyişiklik əmələ gəlməmək, heç bir fərqi olmamaq. <Nəbi:> Cəbi, sən öləsən, heç halına təfavüt etmir. S. S. A.. Halına yanmaq (acımaq) – yazığı gəlmək, acımaq, şəfqət göstərmək, ürəyi acımaq, canıyananlıq etmək. <Mirzə Tağı:> Biçarə İran camaatı, . . sizin halınıza yanıram, sizin halınızı yüngülləşdirməyə səy edirəm. C. C.. Gülnaz yağışlı gecəni, oğlanın bir köynəkdə başdan-ayağa islandığını xatırladı və onun halına acıdı. Q. İlkin. Halından çıxmaq – özündən çıxmaq, hirslənmək, müvazinətini itirmək. Usta bir də halından çıxdı, az qalmışdı yenə dava düşsün. Ç.. Halını qatmaq – qanını qaraltmaq, özündən çıxarmaq, hirsləndirmək. <Məşədi Ağakişi:> Siz öləsiz, <atlılar> düz Hacı Namazalının xırmanına sürdülər. Kişinin halını qatacaqlar. C. M.. Halını pozmaq – halına təsir etmək, adi halından çıxarmaq, hirsləndirmək. Lakin bu söz də maarif müdirinə təsir etmədi, halını pozmadı. M. İ.. Hər halda – necə olsa, necə olursa olsun. Cahandar ağa Əşrəfin bu işlərinə necə münasibət bəsləyəcəyini bilməsə də, hər halda xoşagəlməz . . söhbət eşitmək istəmirdi. İ. Ş.. Nə halda – necə, nə cür, nə vəziyyətdə. <Məşədi İbad:> İndi gördünmü iş nə haldadır? Ü. H..

2.

bax al 3 (bəzən «hal anası» şəklində işlənir). Hal hər şeyi tərsinə eləyir. Tərsinə iş görən qadına deyərlər: hal cinsisən? Bir adam tutduğu halı yazığı gəlib buraxsa, hal onun yeddi arxadan dönəninə dəyməz. (Əsatir). . . Bəzi vaxt söhbət cindən, şeytandan, divdən, hal anasından düşərdi. S. S. A..